Ewa Foley - Sposoby relaksacji, relaks
Ewa Pałaczyńska - Winek - Oskar i reszta. Świat widziany oczami dziecka.DZIECKO, Ksiazki, Podręczniki
Ewa Dąbrowska - Przywracając zdrowie żywieniem, ➡ ZDROWIE
Ewa Jagiełło - Etnograf w cybermedynie. Próba zastosowania etnograficznej analizy zawartości,
Ewa Pałczyńska Winek - Oskar i reszta, aaaaaaaaaaaaaaaaaa, Kolekcja Złotych Myśli do zachomikowania +2000p
Ewa Nowińska - Nauka szczęścia, aaaaaaaaaaaaaaaaaa, Kolekcja Złotych Myśli do zachomikowania +2000p
Ewa Dybowska - Teoria systemowej pracy z rodziną, PODRĘCZNIKI AKADEMICKIE I ARTYKUŁY NAUKOWE
Ewa Gorlecka-Łabiak - Specyfika działania banków hipotecznych w Polsce, Inne publikacje
Ewa wzywa 07 - 120 - Bordowicz Zenon Maciej - Jeździec na ogniu,
Ewa Zbonikowska - Chomik (www.cuwroclaw.blogspot.com), Biblioteka Konesera
Ewa Domańska - Zwrot performatywny we współczesnej humanistyce, Teksty różnorodne - kultura, film, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Szkice
Domañska
Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce
Ewa DOMAÑSKA
na krytycznej analizie performanceów i performatywnoci, traktuj¹c te pojêcia
jako przedmiot badañ, lecz tak¿e oferuj¹ je jako metodê badawcz¹.
Obecne badania nad performanceami i performatywnoci¹ mo¿na ogólnie
wi¹zaæ z dwoma zagadnieniami: po pierwsze, z dzia³aniem czy odgrywaniem (
per-
formance
), co kieruje nasze zainteresowania w stronê studiów nad teatrem
2
, a tak-
¿e wykorzystuj¹cej je antropologii i socjologii, oraz po drugie, z teori¹ aktów mowy,
co z kolei wiedzie ku dekonstrukcji i studiom
genderowym
i
queerowym
. Samo po-
jêcie performatywnoci ma w humanistyce d³ug¹ tradycjê, która wiedzie od kla-
sycznej teorii aktów mowy Johna Austina, który wskazywa³ na zwi¹zek pomiêdzy
mówieniem i dzia³aniem (na przyk³ad sprawcza si³a przysi¹g, przekleñstw, nada-
wania nazw), poprzez krytykê tej teorii dokonan¹ przez Jacquesa Derridê, wska-
zuj¹cego na performatywn¹ moc nie tylko mowy, lecz tak¿e pisma, do podejcia
Judith Butler, która zaproponowa³a rozumienie p³ci kulturowej (
gender
) nie jako
stabilnego wskanika kulturowego, lecz w kategoriach stawania siê i powtarzania
okrelonych dzia³añ (
gender as performance
i
performative gender
)
3
. W kontekcie
zwrotu performatywnego performance w sensie w¹skim to wykonanie na ¿ywo
w obecnoci widowni pewnego dzia³ania maj¹cego charakter teatralnego aktu,
a w sensie szerokim codzienna praktyka ¿ycia spo³ecznego przejawiaj¹ca siê w ry-
tua³ach, demonstracjach, paradach, festiwalach itp.; performatywnoæ natomiast
rozumiana jest jako przewiadczenie, ¿e jêzyk nie tylko przedstawia rzeczywistoæ,
lecz tak¿e powoduje w niej zmiany, a ponadto, ¿e pewne zjawiska istniej¹ tylko
w akcie ich wykonywania i ¿e musz¹ byæ powtarzane, by zaistnieæ.
Zwrot performatywny
we wspó³czesnej humanistyce
W ci¹gu ostatnich lat we wspó³czesnej humanistyce angloamerykañskiej mo¿-
na zaobserwowaæ szczególne zainteresowanie performanceami i performatywno-
ci¹, które okrelane jest mianem zwrotu perfomatywnego
1
. Performance sta³
siê s³owem w humanistyce tak popularnym, jak niegdy tekst. Czasami odnosi siê
wra¿enie, ¿e s³owo performance sta³o siê wytrychem i w³aciwie wszystkie dzia³a-
nia mo¿na okreliæ mianem performanceów. Kiedy bylimy sk³onni wszystko
widzieæ jako tekst, dzisiaj jako performance.
Performance jako przedmiot zainteresowañ badañ humanistycznych nie jest
oczywicie niczym nowym. Wystarczy przytoczyæ tutaj klasyczne prace Johana
Huizingi o zabawie (
Homo ludens
), Michai³a Bachtina o karnawale (
Twórczoæ
Franciszka Rabelaisgo a kultura ludowa redniowiecza i Renesansu
), Victora Turnera
o rytua³ach (
Od rytua³u do teatru: powaga zabawy
) czy Guya Deborda o teatralnoci
¿ycia publicznego (
Spo³eczeñstwo spektaklu
). Jednak dzisiejsze zainteresowania per-
formanceami s¹ znacznie szersze od tych, wyznaczonych przez wy¿ej wymienio-
nych badaczy i oscyluj¹ od performanceów artystycznych, poprzez ceremonie re-
ligijne, akty terrorystyczne, zabawy ludowe, widowiska sportowe, do operacji me-
dycznych. Nale¿y ponadto podkreliæ, ¿e
performance studies
skupiaj¹ siê nie tylko
Performance Studies
Pojêcie performanceu sta³o siê kategori¹ za³o¿ycielsk¹ dla rozwijaj¹cej siê
prê¿nie interdyscyplinarnej dziedziny badañ akademickich okrelanej mianem
2
Trzeba jednak w tym miejscu podkreliæ, ¿e w
performance studies
performance
czêsto stawiany jest w opozycji do skonwencjonalizowanych struktur teatru (prócz
oczywicie teatrów awangardowych, które zrodzi³y nowe rozumienie
performanceu) jako ucieczka w kierunku niedramatycznych, nieopieraj¹cych siê
na tekstach dzia³aniach ¿ycia codziennego. Niektórzy badacze przewiduj¹ nawet, ¿e
w XXI wieku teatr (rozumiany jako odgrywanie zapisanych dramatów) bêdzie
jedynie subdyscyplin¹ performanceu. Pisze o tym, cytuj¹c Richarda Schechnera,
W.B. Worthen (
Drama, Performativity, and Performance
, PMLA October 1998 vol.
113, nr 5, s. 1094.
3
J. Austin
Performatywy i wypowiedzi konstatuj¹ce
i
Jak dzia³aæ s³owami
, w: tego¿
Mówienie i poznawanie
, prze³. B. Chwedoñczuk, PWN, Warszawa 1993; J. Derrida
Sygnatura, zdarzenie, kontekst
, w: tego¿
Pismo filozofii
, prze³. B. Banasiuk, Inter Esse,
Kraków 1992; J. Butler
Krytycznie Queer
, prze³. A. Rzepa oraz tej¿e
Zapisy na ciele,
wywrotowe odgrywanie
, prze³. K. K³osiñska, K. K³osiñski, w: A. Burzyñska, M.P.
Markowski
Teorie Literatury XX wieku. Antologia
, Znak, Kraków 2007; E. Kosofsky
Sedwick, A. Parker
Introduction: Performativity and Performance
, w:
Performativity and
Performance
, ed. by E. Kosofsky Sedwick, A. Parker, Routledge, New York 1995.
1
Mo¿na oczywicie powiedzieæ, ¿e te ten nurt zawsze istnia³ w humanistyce, siêgaj¹c
korzeniami i inspiracjami do modernistycznej awangardy literacko-artystycznej, ale
teraz jako podejcie opozycyjne wobec zainteresowañ jêzykiem i tekstualnoci¹,
wraz ze spadkiem zainteresowania tymi tematami w ci¹gu ostatnich lat
paradygmat performanceowy jak go siê czasami okrela staje siê coraz
bardziej wyrany.
Szkice
Domañska
Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce
performance studies
4
. Od lat osiemdziesi¹tych na ca³ym wiecie zaczê³y powstawaæ
orodki badawcze i instytuty oferuj¹ce studia magisterskie i doktoranckie w tej
dziedzinie. Uznano, ¿e performance jest centralnym aspektem ludzkiej kondycji;
konstytutywnym elementem procesów budowania spo³ecznoci;
locum
spo³ecznej
transgresji. Mo¿na w tym miejscu zadaæ pytanie: czy
performance studies
s¹ we wspó³-
czesnej humanistyce jedynie pewn¹ tendencj¹, czy te¿ mo¿na je okreliæ jako pa-
radygmat? Je¿eli przyjmiemy socjologiczne wyznaczniki paradygmatu, na które
zwraca uwagê Jan Pomorski, pisz¹c, ¿e z paradygmatem mamy do czynienia, kie-
dy nurt badawczy zostaje zinstytucjonalizowany, tzn. kiedy powstaj¹ orodki ba-
dawcze i organizacje miêdzynarodowe zajmuj¹ce siê dan¹ problematyk¹, zak³ada-
ne s¹ pisma naukowe, organizowane konferencje, sylabusy zajêæ odwo³uj¹ siê do
tych samych podrêczników i klasycznych lektur, badacze reprezentuj¹ podobn¹
wizjê poznania naukowego i pos³uguj¹ siê podobnym jêzykiem
5
, to mo¿na powie-
dzieæ, ¿e
performance studies
s¹ czym wiêcej ni¿ tendencj¹. Zreszt¹ wielu badaczy
wprost okrela je jako nowy paradygmat. Na przyk³ad Raoul Eshelman w swoich
rozwa¿aniach na temat architektury wspó³czesnej stosuje okrelenie performa-
tyzm (
performatism
) i nazywa go znakiem, wiadcz¹cym, ¿e wchodzimy w now¹
epokê, w której podmiot, znak i rzecz stykaj¹ siê ze sob¹ w sposób, który tworzy
estetyczne dowiadczenie transcendencji
6
. Jednak z drugiej strony, we wspó³czes-
nej humanistyce istnieje wiele nurtów i tendencji, które wpasowuj¹ siê w charak-
terystykê paradygmatu zaproponowan¹ przez Pomorskiego (m.in. studia postko-
lonialne, studia etniczne, studia regionalne, studia nad rzeczami). Zatem mo¿na
powiedzieæ, ¿e pojêcie paradygmatu nie pe³ni funkcji przypisywanej mu przez
Kuhna, tzn. nie wskazuje na rewolucje, bo takich moim zdaniem w humanistyce
nie by³o, a jedynie na rekonfiguracje i akumulacje ró¿nych nurtów i tendencji,
z których w danym czasie jedne staj¹ siê bardziej popularne od innych. Dlatego
te¿ uwa¿am, ¿e ze wzglêdu na inter-,
cross
czy czêsto wrêcz antydyscyplinarnoæ
nurtów, które czasami okrela siê mianem paradygmatów, okrelenie to jest dla
nich zbyt sztywne.
Dla badaczy z
performance studies
istnieje integralny zwi¹zek pomiêdzy bada-
niem performanceów i ich odgrywaniem, dlatego te¿ wielu z nich jest nie tylko
teoretykami, lecz tak¿e praktykami, tj. artystami, aktorami, tancerzami itd. Naj-
ciekawszym jednak zjawiskiem jest wyrany zwrot wielu przedstawicieli humani-
styki ku sztuce jako alternatywnej wobec nauki formie przedstawiania, analizo-
wania, rozumienia i zmieniania wiata. Sztuka coraz czêciej dla nieartystów staje
siê wa¿niejszym od nauki jako takiej sposobem osi¹gania, prezentowania i prze-
kazywania wiedzy. Czêsto te¿ identyfikowani dotychczas z konkretnymi dyscypli-
nami humanistycznymi badacze zaczynaj¹ byæ afiliowani z instytutami i centra-
mi badawczymi zajmuj¹cymi siê sztuk¹, architektur¹ czy te¿ wzornictwem. Nie
tylko przy tym zajmuj¹ siê oni sztuk¹ jako przedmiotem badañ, ale czêsto staj¹ siê
artystami. Spektakularnymi przyk³adami s¹ w USA na przyk³ad Svetlana Boym
(Harvard University), z wykszta³cenia historyk i literaturoznawca, autorka zna-
nej ksi¹¿ki
The Future of Nostalgia
(2001), która prócz pisania ksi¹¿ek naukowych
zajê³a siê sztuk¹ mediów, oraz archeolog Michael Shanks (Stanford University),
który zaczynaj¹c od badañ greckich naczyñ na perfumy i zainteresowañ teori¹ ar-
cheologii, obecnie zajmuje siê teatrem, fotografi¹ i sztuk¹ mediów. Shanks wraz
z performerem Mikiem Pearsonem napisa³ ksi¹¿ê
Theatre/Archaeology
(2001), od
kilku lat zajmuje siê archeologi¹ cyfrow¹ (
digital archaeology
), nie mówi¹c ju¿ o tym,
¿e jego wyk³ady s¹ klasycznymi performanceami
7
. Mo¿na powiedzieæ, ¿e w hu-
manistyce pojawiaj¹ siê coraz to bardziej interesuj¹ce hybrydy ³¹cz¹ce profesjo-
naln¹ wiedzê dyscyplinarn¹ ze sztuk¹ traktowan¹ jako medium przekazu tej wie-
dzy. Prezentacja zdjêæ (Power Point) to nie tylko ilustracja wyst¹pieñ, lecz treæ
sama w sobie. Svetlana Boym jest literaturoznawc¹, historykiem i artystk¹, a Mi-
chael Shanks archeologiem-performerem zajmuj¹cym siê archeologi¹ jako per-
4
R. Schechner
Performance Theory
, Routledge, New York 1988 oraz tego¿
Performance
Studies. An Introduction
, Routledge, London 2002.
Performance studies
wiele
zawdziêczaj¹ Schechnerowi, który w 1980 roku za³o¿y³ na New York University
pierwszy Department of Performace Studies. Wydawnictwa naukowe umieszczaj¹
w swoich katalogach odrêbne kolumny kwalifikuj¹ce ksi¹¿ki do dziedziny
Performance Studies
. W 1997 roku powsta³a organizacja Performance Studies
International, która ³¹czy badaczy zajmuj¹cych siê ró¿nymi aspektami
perfromanceu i performatywnoci.
5
J. Pomorski
Paradygmatyczna struktura historiografii wspó³czesnej
, Przegl¹d
Humanistyczny 1987 nr 10, s. 84-85. Por. tak¿e: T.S. Kuhn
Postscriptum
, w: tego¿
Struktura rewolucji naukowych
, prze³. H. Ostromêcka, Aletheia, Warszawa 2001,
s. 303 i nast.
6
R. Eshelman
Performatism in Architecture. On Framing and the Spatial Realization of
Ostensivity
, Anthropoetics Fall 2001/Winter 2002 vol. 7 nr 2. Do
charakterystycznych cech performistycznej architektury zalicza on: budynki
wygl¹daj¹ce jakby mia³y pododawane do siebie kolejne warstwy; przezroczystoæ
budynków, co ma sugerowaæ dematerializacjê (ró¿nica wobec budynków
postmodernistycznych, które odbija³y przestrzeñ); trójk¹tnoæ jako podstawowa
figura przestrzenna (ostrze, szczyt trójk¹ta wskazuje na konkretn¹ obecnoæ,
a rozwidlaj¹ce siê ramiê na niedefiniowaln¹ nieobecnoæ); kinetyka budynku
z³udzenie, ¿e budynek robi co, czego nie mo¿e zrobiæ, tzn. przesuwa siê. Ostrze
trójk¹ta wskazuje kierunek ruchu, ca³ociowoæ i domkniêcie. Wed³ug Eshelmana
klasycznym przyk³adem performatyzmu jest Estrel Hotel w Berlinie.
7
Na uwagê zas³uguje wietna strona internetowa Boym zawieraj¹ca informacjê o jej
Zobacz te¿ niezwykle rozbudowan¹ i interaktywn¹ stronê Michaela Shanksa:
eksperymentalny tekst
Three Rooms. Archaeology and Performance
Journal of Social
Archaeology 2004 vol. 42, nr 2. Ksi¹¿ka Shanksa
Theatre/Archaeology
podejmuje
podobn¹ problematykê jak subdyscyplina antropologii okrelana jako antropologia
teatralna (
theatre anthropology
). Zob.:
The Dictionary of Theatre Anthropology: the
Secret Art of the Performer
,
ed. by
E. Barba, N. Savarese, trans. by R. Fowler et al.,
Routledge, London and New York 2006.
Szkice
Domañska
Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce
formancem. W tym sensie mo¿na powiedzieæ, ¿e mamy w tym przypadku do czy-
nienia nie tyle z interdyscyplinarnoci¹, ile z antydyscyplinarnoci¹, gdzie per-
formance stanowi formê oporu wobec ograniczeñ wyp³ywaj¹cych z dyscyplinar-
noci narzucaj¹cej badaczom konwencje zwi¹zane zarówno z rygorem prowadze-
nia badañ, jak i prezentacji ich wyników.
czaj¹cej rzeczywistoci, zw³aszcza poprzez wydarzenia, happeningi, perfor-
mance.
3. Zwrot performatywny w swoim najbardziej nowatorskim aspekcie ma obli-
cze posthumanistyczne. W jego kontekcie sprawczoæ przypisuje siê zarówno
bytom ludzkim, jak i nie-ludzkim, a wywo³ywane przez podmiot zmiany wi-
dziane s¹ jako efekt wspó³dzia³ania ludzi i nie-ludzi.
Zwrot performatywny
W dalszej czêci omówiê ka¿dy z wymienionych punktów.
Zwrot performatywny nie jest we wspó³czesnej angloamerykañskiej huma-
nistyce zjawiskiem samoistnym i oderwanym od innych zwrotów. S¹dzê, ¿e zwrot
performatywny nale¿y wi¹zaæ i rozpatrywaæ wraz z tzw. zwrotem ku sprawczoci,
tj. szczególnym zainteresowaniem problemem sprawczoci (
agency
), nie tylko lu-
dzi, lecz tak¿e bytów nieo¿ywionych (na przyk³ad rzeczy), zwrotem ku material-
noci, czyli zwrotem ku rzeczom, oraz niezwykle szybko rozwijaj¹cym siê zainte-
resowaniem posthumanizmem (zwrot ku temu-co-nie-ludzkie). Performatywnoæ
staje siê bowiem obiektem zainteresowania w³anie jako specyficzny rodzaj spraw-
czoci, a performance jako specyficzny sposób jej wyra¿ania i egzekwowania.
Wyró¿ni³abym nastêpuj¹ce cechy zwrotu performatywnego: nastawienie na
sprawczoæ i zmiany wywo³ywane w rzeczywistoci, rozszerzenie rozumienia spraw-
czoci na byty nie-ludzkie (posthumanistyczne oblicze idiomu performatywne-
go), interdyscyplinarnoæ czy antydyscyplinarnoæ badañ oraz wyjcie poza meta-
forê wiata rozumianego jako tekst w kierunku metafory rozumienia wiata jako
wieloci performatywnych dzia³añ i jako performanceu, w którym siê uczestniczy
8
.
Mo¿na w tym miejscu zadaæ pytanie: dlaczego w humanistyce obserwujemy
obecnie wzmo¿one zainteresowanie performanceami i performatywnoci¹? I dla-
czego performance i performatywnoæ s¹ wa¿ne dla humanistów? Sformu³ujê trzy
odpowiedzi na te pytania, które jednoczenie stanowiæ bêd¹ tezy tego tekstu:
Teoria nauk humanistycznych dogania zmiany w wiecie
Zwrot performatywny jest znakiem, ¿e nurty postmodernistyczne (konstruk-
tywizm, poststrukturalizm, dekonstrukcja, tekstualizm, narratywizm) s¹ wyeks-
ploatowane i ¿e nie nale¿¹ ju¿ do wspó³czesnoci, ale do historii humanistyki
9
.
Niezwykle wa¿ne jest zatem obecnie poddanie tych podejæ historycznej analizie,
traktuj¹c ich herosów (Foucault, Derrida, Lyotard, Geertz, Said, w teorii historii
White) nie jako punkty odniesienia dla wspó³czesnych badañ, lecz jako klasyków
gatunku. Badacze ci i reprezentowane przez nich podejcia badawcze musz¹ za-
tem ulec procesom uhistorycznienia. Nie znaczy to rzecz jasna, ¿e nie s¹ oni wa¿ni
dla wspó³czenie prowadzonych badañ, chodzi o to, ¿e teoria musi dogoniæ pro-
blemy, które staj¹ obecnie w centrum zainteresowañ badawczych, bowiem dotych-
czasowe teorie i kategorie analityczne po prostu nie przystaj¹ do zmian zachodz¹-
cych w wiecie
10
.
Rozwa¿my przyk³ad: Edward Said w swojej ksi¹¿ce
Orientalizm
(1972), która
jest klasycznym dzie³em dla studiów postkolonialnych, a tak¿e dla ró¿nych badañ
regionalnych (
Area Studies
), takich jak badania nad rejonem rodkowego Wscho-
du (
Middle East Studies
), definiuje orientalizm jako dyskurs, wskazuj¹c, ¿e w rze-
czywistoci nie ma takiego zjawiska, a tylko specyficzny sposób przedstawiania
krajów tego rejonu wiata, który zw³aszcza w XIX wieku poprzez literaturê i sztu-
kê produkowa³a Europa w celu legitymizacji polityki kolonizacyjnej. Obecnie
jednak, kiedy wojna w Iraku oraz ataki terrorystyczne wyranie wzmog³y zainte-
resowania krajami Bliskiego Wschodu i islamem, okazuje siê, ¿e dyskursywne
1. Zwrot performatywny (i inne zwi¹zane z nim wymienione wy¿ej zwroty)
jest znakiem i efektem przystosowywania siê, adaptacji nauk humanistycznych
(a zw³aszcza ich teorii) do wyzwañ wyp³ywaj¹cych ze wspó³czesnej kultury
w momencie, kiedy jasne staje siê, ¿e metafora wiata jako tekstu nie posiada
mocy wyjaniaj¹cej problemy, z którymi boryka siê wspó³czesny wiat (ludo-
bójstwo, terroryzm, postêp technologiczny, procesy globalizacji).
2. Je¿eli chodzi o cel uprawiania nauki, zwrot performatywny manifestuje prze-
suniêcie punktu ciê¿koci z kontemplacji, refleksji nad wiatem i cz³owiekiem
oraz aprobaty owego wiata na bunt wobec zastanej rzeczywistoci i jej zmia-
nê. W centrum zainteresowañ zostaje postawiona zatem kategoria zmiany jako
wartoci pozytywnej oraz aktywny (sprawczy) podmiot (podmiot performa-
tywny), który tworzy siê poprzez zmiany i powoduje konkretne zmiany w ota-
9
Oczywicie nie jest tak, ¿e w ramach postmodernistycznych nurtów badacze nie
zajmowali siê performanceami i performatywnoci¹. Wystarczy wspomnieæ teksty
Barthesa o Brechcie oraz Derridy o Artaudzie i jego krytykê performatywów
Austina.
10
Redaktorzy ksi¹¿ki
Nature Performed
pisz¹ we wstêpie, ¿e zwrot performatywny
jest efektem nie tyle intelektualnej ciekawoci, ile wzrastaj¹cym
przewiadczeniem, ¿e istniej¹ce sposoby mylenia o wiecie i naturze s¹
nieadekwatne do obecnych potrzeb (
Nature Performed. Environment, Culture
and Performance
, ed. by B. Szerszynski, W. Heim i C. Waterton, Blackwell,
OxfordMalden, MA 2004, s. 2.
8
wiat nie jest ju¿ postrzegany jako ksiêga, któr¹ siê czyta, lecz jako performance,
w którym siê uczestniczy pisze Richard Schechner (
Performance Studies
,
s. 21).
Szkice
Domañska
Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce
podejcie Saida jest zbyt ograniczone do analizy zjawisk zachodz¹cych w tym re-
jonie. Rzeczywistoæ przeros³a aparat teoretyczny, który u¿ywany by³ do jej opisy-
wania. Badacze kieruj¹ siê zatem ku innym tematom i podejciom. Jednym z naj-
bardziej obecnie popularnych s¹ w tym kontekcie interdyscyplinarne badania
zwi¹zane z prawami cz³owieka.
Zatem, po okresie dominacji nurtów zwi¹zanych z postmodernizmem, które
przez wiele lat koncentrowa³y uwagê badaczy na takich pojêciach badawczych,
jak: jêzyk, dyskurs, tekst, znak, przedstawienie, mamy obecnie do czynienia z for-
mowaniem siê w humanistyce nowych podejæ, z poszukiwaniem wie¿ych (czy
raczej próbami reinterpretacji starych) pojêæ kluczowych oraz ze wskazywaniem
na nowych mistrzów. Wród nich najbardziej interdyscyplinarne powodzenie maj¹
Giorgio Agamben, Alain Badiou, Judith Butler, Donna Haraway, Bruno Latour
i Slavoj iek. Te nowe podejcia z pewnoci¹ nie zdominuj¹ badañ prowadzo-
nych w ramach humanistyki, lecz stanowiæ bêd¹ awangardê, która zdeterminuje
tematy dyskusji i popchnie humanistykê do przodu.
Có¿ jednak znaczy ów ruch do przodu i gdzie w³aciwie jest ów przód? Wy-
obramy sobie humanistykê jako morze i nas samych spogl¹daj¹cych na taflê wody
i horyzont. Na morzu widaæ boje, które stanowi¹ pewne ruchome punkty odnie-
sienia dla badañ humanistycznych (ruchome, bo pozostaj¹ w ró¿nej odleg³oci od
obserwatora i czêsto zamieniaj¹ siê miejscami). Wyobramy sobie tak¿e, ¿e owe
boje przedstawiaj¹ wa¿ne i charakterystyczne dla wspó³czesnego wiata figuracje
podmiotowoci, do których nale¿¹: cyborg, klon, rzecz w swojej podmiotowoci,
zwierzê, mutant (jednostka ludzka czy zwierzêca genetycznie zmanipulowana),
terrorysta (zw³aszcza muzu³mañska samobójczyni); znikniêty (
desaparecido
),
przedstawiciele ró¿nego rodzaju mniejszoci (zw³aszcza
queer
, transseksualista, lecz
tak¿e ludzie o ró¿nym pochodzeniu etnicznym oraz niepe³nosprawni). Ów przód
zatem wyznaczaj¹ te figuracje podmiotowoci, które w danym czasie s¹ najbar-
dziej ekstremalne (jeszcze do niedawna byli to przedstawiciele mniejszoci, obec-
nie zastêpuj¹ je figuracje cyborgów, klonów, rzeczy i zwierz¹t). Mo¿na powiedzieæ,
¿e wo³anie o sprawiedliwoæ i miejsce w dominuj¹cym dyskursie przez jednostki
ucieleniaj¹ce te figuracje b¹d przez osoby wystêpuj¹ce w ich imieniu wyznacza-
j¹ ów przód.
Zatem, kiedy mówiê o nurtach i podejciach, które pchaj¹ humanistykê do
przodu, nie chodzi mi oczywicie o postêp naukowy rozumiany jako osi¹ganie
kolejnych stopni rozwoju, który przebiega od najbardziej prymitywnej formy do
coraz to bardziej rozwiniêtych; postêp, którego punktem docelowym jak to tra-
dycyjnie zak³ada siê w przypadku badañ historycznych jest osi¹gniêcie prawdy
o przesz³oci. Owo pchanie humanistyki do przodu rozumiem jako wysi³ki ba-
daczy reprezentuj¹cych ró¿ne dyscypliny humanistyczne (i nie tylko humanistycz-
ne) zmierzaj¹ce do zbudowania pracuj¹cych w planie interdyscyplinarnym po-
dejæ badawczych, teorii i kategorii interpretacyjnych, w celu nadgonienia czy
dogonienia przez teoriê nauk humanistycznych zmian zachodz¹cych we wspó³-
czesnym wiecie. Kiedy mówiê o zmianach, mam na myli fundamentalne dla przy-
sz³oci Ziemi (w sensie planety), wiata (w sensie kultury) oraz cz³owieka i innych
bytów zamieszkuj¹cych nasz¹ planetê przeobra¿enia: od zmian klimatycznych,
postêpu technologicznego, który wywo³uje fundamentalne zmiany nie tylko w kul-
turze, lecz tak¿e w ca³ej kondycji cz³owieka (m.in. in¿ynieria genetyczna, trans-
plantacje zwierzêce i biotroniczne, tworzenie nowych gatunków zwierz¹t i rolin,
nanotechnologia, psychofarmakologia) do zjawisk spo³eczno-politycznych (ludo-
bójstwo, terroryzm
11
, ruchy wolnociowe ró¿nych grup mniejszociowych), które
to zmiany symbolizowane s¹ przez wspomniane wy¿ej ró¿ne figuracje podmioto-
woci.
Od kontemplacji i aprobaty do buntu i zmiany
Poniewa¿ wspomniane wy¿ej zmiany zachodz¹ coraz czêciej w planie global-
nym, (tzn. maj¹ miejsce w okrelonym rejonie, ale za pomoc¹ obiegu informacji
staj¹ siê szybko wydarzeniami globalnymi na przyk³ad atak terrorystyczny na World
Trade Center) i coraz szybciej, st¹d te¿ mamy do czynienia z ci¹g³¹ zmian¹ zainte-
resowañ badawczych manifestuj¹cych siê w coraz to nowych zwrotach (i coraz to
nowych figuracjach podmiotowoci). Jest to tak¿e wiadectwo przesuniêcia w na-
stawieniu do uprawiania nauk humanistycznych od kontemplacji do zmiany.
Uprawianie badañ w ³onie nowej humanistyki nie jest zatem sztuk¹ dla sztuki;
nie jest sposobem kontemplacji wiata, jego podziwianiem, stanowi natomiast
przede wszystkim narzêdzie rozumienia wiata, jego analizê prowadzon¹ w celach
wp³ywania na zmiany, które w nim zachodz¹, oraz prowokowanie tych zmian. Rzecz
jasna, zawsze istnieli tacy badacze, którzy za pomoc¹ nauki kontemplowali wiat
i tacy, którzy go chcieli zmieniaæ, jednak wyrane obecnie przesuniêcie od kon-
templacji do zmiany spowodowane jest, jak s¹dzê, wa¿nym zjawiskiem poczucia
tracenia przez ludzi kontroli nad wiatem i traceniem przez cz³owieka (w sensie
humanistycznego podmiotu) uprzywilejowanej pozycji w badaniach humanistycz-
nych (cz³owiek normalny, tj. bia³y, heteroseksualny Europejczyk z klasy red-
niej nie jest ju¿ atrakcyjnym przedmiotem badawczym).
W kontekcie wy¿ej zarysowanych procesów zainteresowania sprawczoci¹ i per-
formatywnoci¹ s¹ jak wspomina³am wy¿ej jednym z wielu sygna³ów wyczer-
pywania siê tzw. zwrotu lingwistycznego czy dyskursywnego, który dominowa³
w humanistyce w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych i desperack¹ prób¹
wyjcia poza dyskusje na temat relacji miêdzy jêzykiem i rzeczywistoci¹ oraz poza
problematykê przedstawiania. Skupienie uwagi na kwestii performatywnoci,
sprawczoci pozwala powróciæ do dyskusji na temat zagadnieñ zwi¹zanych z prak-
tyk¹ i dzia³aniem (i ogólnie z rzeczywistoci¹ jako tak¹), które podejcia wi¹zane
z postmodernizmem odsuwa³y na plan dalszy, skupiaj¹c siê na analizie i interpre-
11
Zob.: F. Fukuyama
Koniec cz³owieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej
, prze³.
B. Pietrzyk, Znak, Kraków 2004 oraz J. Habermas
Przysz³oæ natury ludzkiej. Czy
zmierzamy do eugeniki liberalnej?
, prze³. M. £ukasiewicz, Scholar, Warszawa 2003.
Szkice
Domañska
Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce
tacji tekstu (i wiata widzianego jako tekst). Powiedzia³abym zatem, ¿e konstruk-
tywizm, poststrukturalizm i narratywizm ze swoimi has³ami mierci podmiotu,
mierci autora, antyesencjalizmem, afirmacj¹ s³abego podmiotu, który jest kon-
stytuowany przez dyskurs, system czy relacje wiedzy-w³adzy itd. odebra³y pod-
miotowi sprawczoæ, któr¹ wspó³czesne awangardowe kierunki w humanistyce
usi³uj¹ odzyskaæ. Zatem zwrot perfomatywny mo¿e byæ tak¿e widziany w kate-
goriach powrotu silnego podmiotu, choæ, rzecz jasna, nie chodzi tutaj o pod-
miot humanistyczny, esencjalny, homogeniczny. Ten nowy, silny podmiot z za³o-
¿enia jest hybryd¹ (uwaga na mo¿liwoæ kolejnej esencjalizacji i fetyszyzacji pojê-
cia). Nastêpuje zatem przekwalifikowanie aspektów, które przedtem identyfiko-
wane by³y z mocnym podmiotem. Mocny podmiot performatywny to taki pod-
miot, który tworzy siê w
happeningach
,
wydarzeniach, których nie jest widzem, ale
inicjatorem i sprawc¹. Podmiot ten nie jest te¿ podmiotem samotnym (podmiot
romantyczny), lecz wspó³dzia³a zawsze z innymi podmiotami i aktorami (z by-
tami ludzkimi i nie-ludzkimi).
W tle zwrotu performatywnego oraz zwrotu ku sprawczoci (
the agentive
turn
) stoi jak wspomnia³am wy¿ej kategoria zmiany jako wartoci pozytywnej
we wspó³czesnym wiecie. Podmiot, który ma si³ê sprawcz¹, staje siê w tym nasta-
wionym na zmiany wiecie najbardziej po¿¹dany. Dokonywaæ zmian, byæ ich spraw-
c¹, a nie obiektem oto po¿¹dany model, który odczytaæ mo¿na w pracach wspó³-
czesnych humanistów. W tekstach zwi¹zanych z podejciami, które mo¿na zakwa-
lifikowaæ do nowej humanistyki, nie ma zbyt wiele miejsca na kontemplacje wia-
ta, za to budowana jest w nich przestrzeñ dla buntów i rewolucji. Teksty te, które
bardzo czêsto s¹ programowymi manifestami ró¿nych ruchów mniejszociowych,
maj¹ uwiadamiaæ podmioty o ich sile sprawczej, której nie s¹ one wiadome. Jest
to zatem projekt typowo marksowski i w tym kontekcie mo¿na powiedzieæ, ¿e
zwrot performatywny jest symbolem lewicowoci nowej humanistyki oraz efek-
tem i elementem procesu jej upolitycznienia. Polityka jest bowiem przestrzeni¹,
gdzie sprawczoæ i performatywnoæ podmiotów jest egzekwowana, za performance
okazuje siê przestrzeni¹ oporu, buntu; aktem politycznym
12
.
W tej sytuacji i sam badacz staje siê zaanga¿owanym intelektualist¹; tym, któ-
ry poprzez swoj¹ pracê badawcz¹ i edukacyjn¹ odgrywa wa¿n¹ rolê w budowaniu
wiadomoci. Do jego zadañ nale¿y w³anie wskazanie, ¿e cz³onkowie grup mniej-
szociowych maj¹ si³ê sprawcz¹, i zbadanie, jak to siê sta³o, ¿e w przesz³oci zosta-
li oni postawieni w roli pasywnych przedmiotów dzia³añ. W badaniach tych cho-
dzi zatem m.in. o uhistorycznienie podmiotu, pokazanie, ¿e podmiot jest zawsze
podmiotem-w-procesie, by pos³u¿yæ siê okreleniem Julii Kristevej. W tym kon-
tekcie nie tylko jednostka, lecz tak¿e i wspólnota tworzy siê poprzez prowokowa-
nie zmian w spo³ecznej i kulturowej rzeczywistoci. Jednostka i wspólnota jest
wartociowa o tyle, o ile ma si³ê sprawcz¹, dzia³a (
perform
) i wywo³uje konkretne
zmiany
13
. Podstawowe pytania badawcze zwi¹zane z ró¿nego rodzaju grupami
mniejszociowymi dotycz¹ zagadnienia ich politycznej interwencji, a zatem mo¿-
liwoci dokonywania przez nie zmian w spo³ecznej rzeczywistoci, w czym poma-
gaj¹ tak¿e prowadzone na ich rzecz zaanga¿owane badania naukowe.
Posthumanistyczne oblicze zwrotu performatywnego
Kiedy w kontekcie zwrotu performatywnego omawia siê problem sprawczo-
ci, wielu badaczy rozszerza sprawczoæ na byty nie-ludzkie
14
. Coraz czêciej mówi
siê zatem o sprawczoci artefaktów (rzeczy; materii nieo¿ywionej) i ekofaktów (byty
naturalne). Nale¿y jednak z ca³¹ moc¹ podkreliæ, ¿e nie chodzi tutaj o przypisy-
wanie bytom nie-ludzkim intencji, o animizm czy te¿ o zast¹pienie ludzkich pod-
miotów sprawczych nie-ludzkimi, lecz o zwrócenie uwagi na fakt, ¿e zmiany w rze-
czywistoci s¹ efektem procesów i kooperacji ró¿nego rodzaju podmiotów spraw-
13
Warto w tym miejscu zwróciæ uwagê na popularne w latach dziewiêædziesi¹tych
badania nad pamiêci¹, gdzie zwracano uwagê na rolê traumy w budowaniu
podmiotowej i grupowej to¿samoci. Trauma jest w tym kontekcie dowiadczeniem
zamra¿aj¹cym dzia³ania lub wprowadzaj¹cym element nieuwiadamianego
powtórzenia, pewnej biernoci. Badania humanistyczne podejmuj¹ce tê
problematykê s¹ dla jednostki czy wspólnoty rodzajem terapii, przepracowaniem
traumy, która to terapia uwidacznia siê b¹d w ¿a³obie (uleczeniu), b¹d
w melancholii (depresja). W kontekcie zwrotu performatywnego chodzi o to, by
wyjæ poza melancholijn¹ kontemplacjê traumy i sprowokowaæ jednostkê czy
spo³ecznoæ do podjêcia rytua³ów ¿a³oby czy uroczystoci rocznicowych, które s¹
rodzajem spo³ecznych performanceów. Zob.:
Art and the Performance of Memory.
Sounds and Gestures of Recollection
, ed. by R. Cándida Smith, Routledge, London and
New York 2002; V.M. Patraka
Spectacles of Suffering. Performing Presence, Absence, and
Historical Memory at U.S. Holocaust Museums
, w:
Performance and Cultural Politics
, ed.
by E. Diamond, Routledge, London and New York 1996.
12
Podobnie twierdzi Julia A. Walker, do której artyku³u dotar³am ju¿ po napisaniu
tego tekstu. Pisze ona: poka¿ê, jak ograniczenia metafory wiata-jako-tekstu
wymusi³y zwrot do metafory performanceu, by w ramach wspó³czesnej teorii
spo³ecznej i teorii kultury wskazaæ na problematyczn¹ rolê ludzkiej sprawczoci.
Twierdzê, ¿e obecne szczególne zainteresowanie metafor¹ performanceu wraz
z jej naciskiem na
aktorów, którzy dzia³aj¹
na wiat ujawnia nie tylko
uwiadomion¹ utratê indywidualnej sprawczoci, lecz tak¿e pragnienie
wyobra¿eniowego odzyskania poczucia sprawczoci, które umo¿liwi³oby opór wobec
determinuj¹cych struktur relacji spo³eczno-politycznych (Julia A. Walker
Why
Performance? Why Now? Textuality and the Rearticulation of Human Presence
, The
Yale Journal of Criticism Spring 2003 vol. 16, no 1, s. 149.
14
W Polsce o posthumanizmie i krytyce antropocentryzmu, zob.: K. Krzysztofek
Cz³owiek posthumanistyczny?
, Kultura Wspó³czesna1999 nr 1(19); M. Bakke
Nieantropocentryczna to¿samoæ?
, w:
Media / cia³o / pamiêæ. O wspó³czesnych
to¿samociach kulturowych
, red. A. Gwód, A. Æwikiel, Instytut A. Mickiewicza,
Warszawa 2006; E. Domañska
Ku historii nieantropocentrycznej
, w: tej¿e
Historie
niekonwencjonalne. Refleksja o przesz³oci w nowej humanistyce
, Wydawnictwo
Poznañskie, Poznañ 2006.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
